जनमेजयले भने- भगवान ! मैले तिम्रो मुखबाट देवता, दानव आदिका अंगहरूद्वारा अवतारको कथा सुनेको छु। अब, तपाईको पहिलेको जानकारी अनुसार, म कुरुवंशको कुरा सुन्न चाहन्छु।

वैशंपायनजीले भने-जनमेजय ! पुरुवंशका प्रवर्तक परम गौरवशाली राजा दुष्यन्त थिए ! म्लेच्छोसका समुन्द्र र जमिनले घेरिएका धेरै क्षेत्रहरू पनि उनको अधीनमा थिए। उनले आफ्नो प्रजालाई ठूलो क्षमताका साथ शासन गरे। उनको राज्यमा हाइब्रिडहरू थिएनन्। खेतीपाती र खानीको लागि प्रयास गर्न आवश्यक थिएन। कसैले पाप गरेको छैन। सबै धर्म प्रेमी थिए, त्यसैले धर्म र अर्थ दुवै स्वतः प्राप्त भयो। चोर, भोक वा रोगको कुनै डर थिएन । राजाश्रयमा निडर भएर सबै मानिसहरू आ-आफ्नो धर्ममा सन्तुष्ट भएर निष्काम धर्मको पालना गरे। समयमै पानी पर्यो । अन्नहरू स्वादिष्ट थिए र पृथ्वी सबै प्रकारका रत्न र पशुधनले भरिएको थियो। ब्राह्मणहरू मेहनती थिए र छलपूर्ण पाखण्डको छायाले तिनीहरूलाई छोएन। दुष्यन्त आफै बलियो युवा थिए । उहाँको शक्ति धेरै अचम्मको थियो। कि उसले जङ्गल सहित मन्दराचललाई उखेल्न सकोस् । उहाँ गदयुद्धको चारै प्रकारको प्रक्षेपण, अवरोध, विच्छेदन र प्रक्षेपण र शस्त्र विज्ञानमा निपुण हुनुहुन्थ्यो। घोडा र हात्तीको सवारीमा उनको बराबरी थिएन । उहाँ विष्णुजस्तै बलियो, सूर्यजस्तै गौरवशाली, समुद्रजस्तै अभेद्य र पृथ्वीजस्तै क्षमाशील हुनुहुन्थ्यो। नागरिक र देशवासीले उहाँलाई मायाले सम्मान गर्थे र उहाँले धर्म र बुद्धिले सबैमाथि शासन गर्नुहुन्छ ।

यो एक दिनको कुरा हो। महाबाहु राजा दुष्यन्त आफ्नो चतुरंगिनी सेना लिएर गहिरो जंगलमा पुगे । त्यसलाई पार गर्दा उनले आश्रमसहितको सुन्दर बगैँचा भेट्टाए। यो बगैचा धेरै सुन्दर थियो। त्यहाँका रुखहरू फूलले भरिएका थिए। आँधीका कारण पृथ्वी हरियाली हुँदै गयो । राम्रा चराहरू मिठो चिरबिराउँदै थिए। कतै कोयल ‘कुहु कुहु’ कतै भुमरीको गुञ्जन। राजा दुष्यन्तले ग्रोभको सौन्दर्य हेरिरहेका थिए जब उनको आँखा त्यो सुन्दर आश्रममा पर्यो। त्यो आश्रममा विभिन्न ठाउँमा अग्निहोत्रको ज्वाला बलिरहेको थियो । वालाखिल्य आदि ऋषि, तीर्थ, फूल र जलाशयको कारणले अद्भुत श्रृंगार भएका थिए; अगाडि मालिनी नदी बगिरहेको थियो जसको पानी निकै मिठो थियो । धेरै ऋषि र भिक्षुहरू आसन गर्दा ध्यान गरिरहेका थिए। ब्राह्मणहरू देवताको पूजा गर्थे। राजालाई म ब्रह्मलोकमा उभिए जस्तो लाग्यो। जङ्गलको छायाले दुष्यन्तको आँखा र मन सन्तुष्ट भएन । यसरी राजा दुष्यन्तले सबै देखेर सुनेर मन्त्रीहरू र पुरोहितहरूसहित कश्यपगोत्रिय ऋषि कण्वको एकान्त र सुन्दर आश्रममा प्रवेश गरे।

दुष्यन्तले मन्त्री र पुजारीलाई आश्रमको प्रवेशद्वारमा रोके र आफै भित्र पसे । त्यसबेला कण्व ऋषि त्यहाँ उपस्थित थिएनन् । आश्रममा सुन देखेर राजाले चर्को स्वरमा बोलाए- ‘यहाँ को छ?’ दुष्यन्तको आवाज सुनेर लक्ष्मीजस्तै सुन्दरी केटी तपस्वीको भेषमा आश्रमबाट बाहिर निस्किन् । उनले राजा दुष्यन्तलाई हेरेर सम्मानपूर्वक भने- ‘स्वागत छ।’ त्यसपछि राजाको आसन, पद्य र अर्घ्यले मनोरञ्जन गर्दै स्वास्थ्य र दक्षताको बारेमा सोधे।

रिसेप्शन पछि तपस्वी युवतीले अलिकति मुस्कुराइन् र सोधिन्, ‘म तिम्रो लागि के गर्न सक्छु?’ राजा दुष्यन्तले सुन्दरी र मिठास बोल्ने युवतीलाई हेरेर भने– ‘म परम भाग्यमानी महर्षि कण्वको दर्शन गर्न आएको छु । उनीहरु अहिले कहाँ छन्, बताइदिनुहोला । ‘ शकुन्तलाले भनिन्- ‘मेरा पूज्य पिता फल लिन आश्रमबाट निस्कनुभएको छ। तपाईं तिनीहरूलाई एक वा दुई घण्टा पर्खनुहोस्, त्यसपछि तपाईं तिनीहरूलाई भेट्न सक्षम हुनेछ। ‘ शकुन्तलाको पूर्ण युवावस्था र अतुलनीय रूप देखेर दुष्यन्तले सोधे- ‘सुन्दरी ! तिमि को हौ तिम्रा बुवा को हो र यहाँ किन आयौ ? तिमीले मेरो मन मोहित पार्यौ। म तिमीलाई जान्न चाहन्छु। ‘

शकुन्तलाले धेरै मिठासका साथ भनिन्- ‘म महर्षि कण्वकी छोरी हुँ।’ राजाले भने– ‘कल्याणी ! विश्ववन्द्य महर्षि कण्व एक अखंड ब्रह्मचारी हुनुहुन्छ। धर्म आफ्नो स्थानबाट विचलित हुन सक्छ, तर तिनीहरूले गर्दैनन्। यस्तो अवस्थामा उनीहरुको छोरी कसरी बन्ने ? ‘शकुन्तलाले भनिन्– ‘राजन ! एक ऋषिको अनुरोधमा, मेरो पूज्य पिता कण्वले मेरो जन्मको कथा सुनाउनुभयो। त्यसबाट मैले थाहा पाएँ कि परम महाप्रतापी विश्वामित्रजीले तपस्या गरिरहनुभएको बेला इन्द्रले उनको तपस्यामा बाधा पु¥याउन मेनका नामक अप्सरा पठाएका थिए । संयोगले म जन्मिएँ । आमाले मलाई जंगलमा छोडेर जानुभयो, त्यसपछि शकुन्तस (पक्षी)ले मलाई सिंह, बाघ आदि डरलाग्दो जनावरहरूबाट जोगाउनुभयो। त्यसैले मेरो नाम शकुन्तला राखियो । महर्षि कण्वले मलाई त्यहीँबाट हुर्काएर पालनपोषण गर्नुभयो । देहका पिता, जीवनका रक्षक र भोजनदाता यी तीनलाई पिता भनिन्छ। त्यसैले म महर्षि कण्वकी छोरी हुँ। ‘

दुष्यन्तले भने- ‘कल्याणी ! तिमीले भनेजस्तै ब्राह्मण केटी होइन राजकुमारी हौ। त्यसैले तिमी मेरी श्रीमती सुन्दरी बन्छौ! तिमीले मलाई गन्धर्व विधि अनुसार विवाह गर गन्धर्व विवाह राजाहरूको लागि उत्तम मानिन्छ। ‘

शकुन्तलाले भनिन्– ‘मेरो बुवा अहिले यहाँ छैनन् । तिमी केही समय पर्ख। तिनीहरू आएर मलाई तपाईंको सेवामा समर्पित गर्नेछन्। ‘
दुष्यन्तले भने- ‘म तिमीलाई चाहन्छु, म पनि चाहन्छु कि तिमीले मलाई आफैं छान्नु होस्। मानिस आफैं आफ्नो साथी र जिम्मेवार हो। तिमीले मलाई तिम्रो धर्म अनुसार पैसा दान गर। ‘

शकुन्तलाले भनिन्– ‘राजन ! यदि तिमी यसलाई धर्मको मार्ग मान्छौ र मलाई दान गर्ने अधिकार छ भने मेरो हालत सुन। म साँच्चै भन्छु कि तिमीले यो प्रतिज्ञा गर्नु पर्छ – ‘मेरो पछि तिम्रो छोरो सम्राट हुनेछ र मेरो जीवनकालमा ऊ राजकुमार हुनेछ। त्यसैले म तिमीलाई स्वीकार गर्न सक्छु। ‘

दुष्यन्तले कुनै विचार नगरी प्रतिज्ञा गरे र गन्धर्व विधिद्वारा शकुन्तलाको पाणिग्रहण लिए। दुष्यन्तले उनलाई भेटे र बारम्बार आश्वासन दिए कि ‘म तिमीलाई ल्याउन चतुरंगिनी सेना पठाउँछु र जतिसक्दो चाँडो मेरो दरबारमा लैजान्छु।’

यो सुनेर दुष्यन्त राजधानी तर्फ लागे । यो सबै सुनेर महर्षि कण्वले के गर्लान् भनेर उनी निकै चिन्तित थिए । केही समयपछि महर्षि कण्व आश्रम पुगे । तर शकुन्तला लाज मानेर उहाँकहाँ गइनन् । दैवी दृष्टिकोणबाट सबै कुरा थाहा पाएर त्रिनेत्रयुक्त कण्वले शकुन्तलालाई खुशीसाथ भन्यो- ‘छोरी ! तिमीले मलाई न सोधी एकान्तमा जे गर्यौ त्यो धर्म विरुद्ध होइन। क्षत्रियहरूका लागि गन्धर्व-विवाह शास्त्रमा आधारित छ। दुष्यन्त एक धार्मिक, उदार र महान व्यक्ति हुन्। संयोगले उसको एउटा बलियो छोरा हुनेछ र ऊ सारा पृथ्वीको राजा हुनेछ। जब उसले आफ्ना शत्रुहरूलाई आक्रमण गर्छ, उसको रथ रोकिनेछैन। शकुन्तलाको अनुरोधमा महर्षि कण्वले दुष्यन्तलाई दान दिए ताकि उनको बुद्धि धर्ममा अटल रहोस् र राज्य अटल रहोस्।